Ο κόσμος μέσα από τα μάτια του Νότου

Συνέντευξη του Σαμίρ Αμίν στην Ιρέν Λεόν

Θα ήθελα να μας μιλήσετε για τρία διαφορετικά αλλά συναφή ζητήματα: το όραμά σας για τον κόσμο και τις δυνατότητες αλλαγής του, τη θεωρητική και πολιτική πρότασή σας σχετικά με την κατάρρευση του καπιταλισμού και την αποδέσμευση από αυτόν και την ανάλυσή σας για το σημερινό παγκόσμιο πλαίσιο ειδικά από τη σκοπιά της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής. Πως μπορεί να ειδωθεί ο κόσμος σήμερα "μέσα από τα μάτια του παγκόσμιου Νότου" και υπό το πρίσμα των δικών του αναγκών και επιδιώξεων;

Για να απαντήσουμε σ΄ αυτή την καθόλου απλή ερώτηση, πρέπει απαραίτητα να αναφερθούμε σε τρία θέματα: Πριν από όλα πρέπει να εξετάσουμε ποια είναι τα χαρακτηριστικά που καθορίζουν τον καπιταλισμό στις μέρες μας - όχι τον καπιταλισμού γενικά, αλλά τη σημερινή εκδοχή του. Ποιό είναι το πραγματικά νέο για αυτόν; Δεύτερον, ας επικεντρωθούμε στη φύση της τρέχουσας κρίσης. Εγώ δεν την θεωρώ μια απλή κρίση, αλλά την ορίζω ως κατάρρευση του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος. Τρίτον, σε αυτό το πλαίσιο, πρέπει να αναλύσουμε τα εξής: Ποιες είναι οι στρατηγικές των κυρίαρχων δυνάμεων, δηλαδή των κυρίαρχων του κεφαλαίου, της ιμπεριαλιστικής τριάδας ΗΠΑ-Ευρώπη-Ιαπωνία και των συμμάχων τους σε όλο τον κόσμο; Μόνο αν κατανοήσουμε αυτά, μπορούμε και να ορίσουμε το μέγεθος της πρόκλησης που αντιμετωπίζουν οι λαοί του παγκόσμιου Νότου στις αναπτυσσόμενες και μη χώρες.

Η θέση μου σχετικά με τη φύση του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος -την οποία καλύτερα να ονομάσω "υπόθεση" για να αφήνει ανοικτό τον διάλογο- είναι ότι έχουμε εισέλθει σε μια νέα φάση του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Είναι ένα ποιοτικά νέο στάδιο, δεδομένου του βαθμού συγκέντρωσης του κεφαλαίου. Σήμερα το κεφάλαιο είναι συσσωρευμένο (σε λίγους κεφαλαιοκράτες) σε τόσο μεγάλο βαθμό, ώστε το μονοπωλιακό κεφάλαιο να μπορεί να ελέγχει τα πάντα.

Βέβαια, το "μονοπωλιακό κεφάλαιο" δεν είναι κάτι το νέο. Πρωτοεμφανίσθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και αναπτύχθηκε ως τέτοιο, μέσα από διαδοχικές φάσεις, κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Αλλά αρχής γενομένης από τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, έχει γίνει ένα ποιοτικό άλμα. Παλαιότερα αυτή η μορφή κεφαλαίου υπήρχε αλλά δεν έλεγχε τα πάντα. Σήμερα όμως δεν υπάρχει καμία καπιταλιστική οικονομική δραστηριότητα η οποία να είναι αυτόνομη ή ανεξάρτητη του μονοπωλιακού καπιταλισμού - ελέγχει την κάθε μία από τις οικονομικές δραστηριότητες, ακόμα κι εκείνες που φαίνονται ότι διατηρούν την αυτονομία τους. Ένα από τα πολλά παραδείγματα είναι η γεωργία στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, η οποία ελέγχεται από μονοπώλια που παρέχουν εισροές, επιλεγμένους σπόρους, φυτοφάρμακα, πιστώσεις και αναλαμβάνουν την τελική διάθεση των προϊόντων στην αγορά μέσω εμπορικών αλυσίδων και μεσαζόντων.

Αυτό είναι και το καίριο: πρόκειται για μια ποιοτική αλλαγή που εγώ αποκαλώ «γενικευμένο μονοπώλιο», δηλαδή το μονοπώλιο που έχει επεκταθεί σε όλη την καπιταλιστική σφαίρα. Η κατάσταση αυτή έχει σημαντικές συνέπειες. Καταρχάς, η αστική δημοκρατία έχει καταλυθεί πλήρως: αν κάποτε βασιζόταν στην αντιπαράθεση αριστεράς-δεξιάς όπου η κάθε πολιτική δύναμη αντιπροσώπευε ένα κοινωνικό σύνολο λιγότερο ή περισσότερο προλεταριακό, λιγότερο ή περισσότερο αστικό και σίγουρα διαφοροποιούνταν ως προς την αντίληψή τους για την πολιτική οικονομία, σήμερα -για παράδειγμα- οι Ρεπουμπλικάνοι και οι Δημοκρατικοί στις ΗΠΑ ή οι σοσιαλιστές του Ολάντ και οι δεξιοί του Σαρκοζί είναι το ίδιο ή περίπου το ίδιο. Όλοι τους είναι ενωμένοι σε μια συναίνεση που ελέγχεται από το μονοπωλιακό κεφάλαιο.

Η πρώτη αυτή συνέπεια επιφέρει μια δραματική αλλαγή στην πολιτική ζωή. Η δημοκρατία, καθώς ακυρώνεται στην ουσία της, μετατρέπεται σε φάρσα, όπως φαίνεται και στις προκριματικές προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ αυτή την περίοδο. Φαίνεται οι ΗΠΑ -ελεγχόμενες από το μονοπωλιακό κεφάλαιο- να μετατρέπονται σε ένα έθνος "ηλιθίων" καθώς η δημοκρατία δεν έχει πια κανέναν τρόπο να εκφράζεται.

Η δεύτερη συνέπεια είναι ότι ο «γενικευμένος μονοπωλιακός καπιταλισμός" είναι η αντικειμενική βάση για την εμφάνιση αυτού που εγώ αποκαλώ «συλλογικό ιμπεριαλισμό» της τριάδας ΗΠΑ-Ευρώπη-Ιαπωνία. Είναι μια άποψη που αν και μπορεί να θεωρηθεί μόνο μια προσωπική μου υπόθεση, την υπερασπίζομαι σθεναρά: Σήμερα δεν υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ ΗΠΑ, Ευρώπης και Ιαπωνίας. Υπάρχει ένας μικρός ανταγωνισμός στο οικονομικό επίπεδο, αλλά στο πολιτικό επίπεδο επικρατεί η ευθυγράμμιση με τις πολιτικές που ορίζονται από τις ΗΠΑ. Αυτό που ονομάζεται «διεθνής κοινότητα» αντιγράφει τον λόγο των ΗΠΑ. Δεν είναι τυχαίο ότι (εφόσον το απαιτούν οι ΗΠΑ) εμφανίζονται άμεσα Ευρωπαίοι πρεσβευτές να στηρίζουν μεγάλους "δημοκράτες" όπως τον εμίρη του Κατάρ και τον βασιλιά της Σαουδικής Αραβίας. Ακόμα και τα Ηνωμένα Έθνη δεν υπάρχουν. Η εκπροσώπηση των κρατών στο πλαίσιο του ΟΗΕ είναι μια καρικατούρα.

Αυτό μας οδηγεί στο δεύτερο σημείο: Το σύστημα είναι σε κρίση. Για την ακρίβεια δεν πρόκειται για κρίση αλλά για κατάρρευση, με την έννοια ότι αυτό το σύστημα είναι ανίκανο να αναπαράγει τον εαυτό του. Ο σύγχρονος καπιταλισμός, αν και κατάφερε να επιβάλει μια γενικευμένη αύξηση των ανισοτήτων στον πληθυσμό, τελικά δεν καταρρέει από την αντίδραση του κόσμου αλλά από την αδυναμία αναπαραγωγής του από τις δικές του βάσεις. Με άλλα λόγια είναι θύμα των δικών του εσωτερικών αντιφάσεων.

Τέλος (τρίτο σημείο) πρέπει να αναλύσουμε τη στρατηγική των κυρίαρχων δυνάμεων της αντίδρασης. Όταν μιλάω για τις κυρίαρχες αντιδραστικές δυνάμεις, αναφέρομαι στο γενικευμένο μονοπωλιακό κεφάλαιο που εκφράζεται σήμερα πολιτικά μέσω της ιμπεριαλιστικής τριάδα ΗΠΑ-Ευρώπη-Ιαπωνία και των συμμάχων τους. Οι συμμαχικές δυνάμεις τους μπορεί να είναι πολλές και εξαιρετικά διαφορετικές μεταξύ τους (και τοπικά να συγκρούονται) αλλά επί της ουσίας συναποτελούν την παγκόσμια αντιδραστική ηγεμονία.

Η πολιτική στρατηγική των κυρίαρχων δυνάμεων ορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το ποιες χώρες αναγνωρίζουν ως εχθρικές και πως τις αντιμετωπίζουν. Γι ΄αυτές οι εχθροί είναι οι αναδυόμενες χώρες, κατά πρώτο λόγο η Κίνα και σε πολύ μικρότερο βαθμό η Ινδία και η Βραζιλία.

Γιατί η Κίνα; Επειδή η κινεζική άρχουσα τάξη έχει ένα συγκεκριμένο σχέδιο. Δεν πρόκειται να μπω σε λεπτομέρειες σχετικά με το κατά πόσο αυτό το σχέδιο είναι σοσιαλιστικό ή καπιταλιστικό. Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι υπάρχει σχέδιο. Σχέδιο που συγκροτείται στη μη αποδοχή των υπαγορεύσεων της τριάδας, η οποία τριάδα επιβάλλεται μέσω των βασικών της πλεονεκτημάτων: τον έλεγχο της τεχνολογίας, τον έλεγχο της πρόσβασης στους φυσικούς πόρους του πλανήτη, την προπαγάνδα, τον έλεγχο του ολοκληρωμένου παγκόσμιου νομισματικού και χρηματοπιστωτικού συστήματος και τον έλεγχο των όπλων μαζικής καταστροφής. Η Κίνα αμφισβητεί ευθέως αυτή την κυριαρχία (και με σχετικά αθόρυβο τρόπο).

Η Κίνα δεν είναι απλώς υπεργολάβος του δυτικού καπιταλισμού, όπως λανθασμένα θεωρούν κάποιοι. Υπάρχουν τομείς στην Κίνα, που λειτουργούν υπεργολαβικά (για παράδειγμα κατασκευή και πώληση προϊόντων χαμηλής ποιότητας), μόνο και μόνο επειδή έτσι εξυπηρετείται η ανάγκη της Κίνας για συνάλλαγμα. Αλλά η Κίνα δεν εξαντλείται μόνο σε αυτό. Αυτό που την χαρακτηρίζει κυρίως είναι η μεγέθυνση και η ταχεία απορρόφηση της υψηλής τεχνολογίας καθώς και η δική της ανάπτυξη και αναπαραγωγή. Τα προϊόντα δεν κατασκευάζονται απλώς στην Κίνα, αλλά από την Κίνα. Αυτό συμβαίνει μόνο και μόνο επειδή η Κίνα έκανε μια επανάσταση: παραδόξως, ο σοσιαλισμός έβαλε τα θεμέλια ώστε σήμερα να καταστεί δυνατό να ασκηθεί ένα ορισμένο είδος καπιταλισμού.

Σε σύγκριση με την Κίνα, το υπόλοιπο των αναδυόμενων χωρών έχουν δευτερεύουσα σημασία. Σχηματικά θα έλεγα ότι αν η Κίνα είναι στο 100%, η Βραζιλία είναι στο 30%, ενώ οι υπόλοιπες χώρες είναι στο 20%. Οι υπόλοιπες αναπτυσσόμενες, σε σύγκριση με την Κίνα, είναι πραγματικά υπεργολάβοι: κάνουν μεγάλα έργα υπεργολαβίας, επειδή με αυτό τον τρόπο τους παρέχεται η δυνατότητα διαπραγμάτευσης με τις κυρίαρχες δυνάμεις.

Γι΄ αυτό τον λόγο σήμερα, ένας πιθανός πόλεμος εναντίον της Κίνας είναι μέρος της στρατηγικής της τριάδας. Ας μην ξεχνάμε ότι πριν από 20 χρόνια, υπήρχαν ήδη κάποιοι "τρελο-Αμερικάνοι" που υποστήριξαν την κήρυξη πολέμου κατά της Κίνας πριν να είναι πολύ αργά.

Η οικονομική ανάπτυξη των Κινέζων είναι και ο λόγος για την ειρηνική (μη επιθετική) εξωτερική τους πολιτική. Σήμερα, η Ρωσία (στο δρόμο της Κίνας) εμφανίζεται ως μια αναδυόμενη υπερδύναμη. Ο Πούτιν προτείνει τον εκσυγχρονισμό των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων και σχεδιάζει να ξαναφτιάξει ένα μεγάλο στόλο αντίστοιχο με αυτό της σοβιετικής εποχής ως αντίβαρο στη στρατιωτική δύναμη των ΗΠΑ. Αυτό είναι σημαντικό. Φυσικά, εδώ δεν αναφέρομαι στο κατά πόσο ο Πούτιν είναι δημοκράτης ή όχι, αλλά μόνο στο γεγονός ότι πιθανώς να μπορεί να αποτελέσει το αντίπαλο δέος στην τριάδα ΗΠΑ-Ευρώπη-Ιαπωνία.

Σ΄ αυτό το πλαίσιο, το υπόλοιπο των χωρών του Νότου, δηλαδή όλοι εμείς -οι Αιγύπτιοι, οι κάτοικοι του Εκουαδόρ κλπ- δεν θεωρούμαστε άξιοι αναφοράς. Ο γενικευμένος μονοπωλιακός καπιταλισμός ενδιαφέρεται για τις χώρες μας για ένα και μόνο λόγο: Επιθυμεί πρόσβαση και έλεγχο των φυσικών μας πόρων γιατί αυτό του εξασφαλίζει τη βιωσιμότητα και ανάπτυξη του: με πλήρη έλεγχο και σπατάλη των πόρων ολόκληρου του πλανήτη.

Για να εξασφαλίσουν την αποκλειστικότητα της πρόσβασης στους φυσικούς πόρους, οι ιμπεριαλιστές πρέπει να μεριμνήσουν ώστε οι χώρες μας να μην αναπτυχθούν. Πρόκειται για την "λούμπεν-ανάπτυξη" όπως ορίζεται από τον Andre Gunder Frank. O Frank αναφερόταν σε πολύ διαφορετική περίοδο και συνθήκες, αλλά ας μου επιτραπεί να δανειστώ τον όρο για να πω πως το μόνο σχέδιο που έχει για τις χώρες του Νότου ο ιμπεριαλισμός είναι η μη ανάπτυξη. Για να το θέσω ορθότερα, πρόκειται για την ανάπτυξη της ανωμαλίας: οι λαοί των χώρων που είναι πλούσιες σε πετρέλαιο, φυσικό αέριο ή άλλες πρώτες ύλες εξαθλιώνονται προκειμένου οι ιμπεριαλιστές να έχουν εύκολη πρόσβαση στους φυσικούς πόρους. Η κατάσταση αυτή δημιουργεί μια εκρηκτική κατάσταση παγκόσμια καθώς η "ανάπτυξη" αυτή είναι αφόρητη ηθικά και οι λαοί δεν την αντέχουν.

Γι΄ αυτό και σήμερα βιώνουμε την έκρηξη. Τα πρώτα κύματα αυτής προήλθαν από τη Λατινική Αμερική, και δεν είναι τυχαίο ότι συνέβαιναν σε περιθωριακές χώρες όπως η Βολιβία, ο Ισημερινός και η Βενεζουέλα. Δεν είναι τυχαίο. Σήμερα έχουμε την αραβική άνοιξη. Θα δούμε και νέες εξεγέρσεις να ξεσπάνε στο Νεπάλ και σε άλλες χώρες.

Για τους ανθρώπους που είναι οι πρωταγωνιστές αυτού του νέου σκηνικού, η πρόκληση είναι τεράστια. Η πρόκληση δεν είναι να ξεπεραστεί ο νεοφιλελευθερισμός για την επίτευξη ενός καπιταλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο, για μια σωστή (ηθική) διακυβέρνηση, για τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής ζωής και τη μείωση της φτώχειας. Όλοι αυτοί είναι τρόποι διαχείρισης της εξαθλίωσης που είναι αποτέλεσμα αυτής της λογικής.

Το συμπέρασμά μου - ειδικά σε ότι αφορά τον Αραβικό κόσμο - είναι ότι αυτό που ζούμε σήμερα δεν είναι απλώς μια στιγμή μέσα στη συγκυρία, αλλά μάλλον μια ιστορική στιγμή, μια μεγάλη στιγμή για την ανθρώπινη ιστορία. Μιλάω για την επανάσταση. Αν και δεν θέλω να κάνω κατάχρηση του όρου αυτού, υπάρχουν αντικειμενικές προϋποθέσεις για την οικοδόμηση ευρέων εναλλακτικών λύσεων, για αντικαπιταλιστικούς κοινωνικούς συνασπισμούς. Υπάρχει το πλαίσιο ώστε οι τολμηροί να προτείνουν μια ριζοσπαστική πορεία.

rednotebook